چند نفر به خاطر کرونا مرده‌اند؟

کلارا فری‌یرا مارکوس

هجده ماه از آغاز همه‌گیری می‌گذرد و هنوز آمار دقیق تلفات اعلام نشده است. موضوعی که بسیار لازم و حیاتی است. این وظیفه‌ای است خطیر و تمام دنیا در تلاشند اطلاعات اولیه مرگ‌و‌میر منتج از این بیماری را حتی در زمان‌های عادی به ثبت برسانند. اما برای درک بهتر تلفات نیاز است تأثیر دقیق و واقعی واکسن‌ها و سایر اقدامات پیشگیرانه را در جهان بررسی کنیم؛ یا لااقل بفهمیم گونه‌های مختلف بیماری تا چه حد مهلک بوده‌اند. اهمالی که در پر‌کردن شکاف کشورهای توسعه‌یافته و غنی اتفاق افتاده است باعث شده در بسیاری مواردی افراد محروم، از آمار بررسی‌ها جا بمانند.

آمار مرگ‌و‌میر نشانگر قطعی خسارات کووید است. و مشکل اینجاست که ما در بحث آماری خیلی ضعیف عمل می‌کنیم. سازمان بهداشت جهانی تا کنون آمار مبتلایان این بیماری را ۱۹۵ میلیون نفر و آمار تلفات را بیش از ۴ میلیون نفر تخمین زده است. نقل‌قول‌ها و برآورده‌های آکادمیک هر دو نشان می‌دهند اوضاع بسیار وخیم‌تر از برآورد‌های صورت‌گرفته است. این لزوماً به معنای این نیست که عمداً گزارش‌های اشتباه داده می‌شود، اما قطعاً در کم جا‌زدن آمار نیز منفعت‌هایی سیاسی پنهان شده. به طور معمول این امر ترکیبی‌ست از نقصان آزمایشات و نیز عدم تمایل خانواده‌ها برای بیان دلیل مرگ عزیزان‌شان. سردرگمی‌های موجود در مورد عوارض و ارتباط بیماری‌های زمینه‌ای با این ویروس هم در بالا‌بودن آمار بی‌تأثیر نیست.

با توجه به بالا‌بودن آمار مرگ‌و‌میر _‌معیاری که مطابق سلوک تاریخی، شامل تمام مرگ‌و‌میرهای بیش از حد عادی می‌شود‌_ بعضی از واقعیات را می‌توان دور زد. از جمله این واقعیات، آمار دقیق تلفاتی‌ست که به سبب کووید‌۱۹ اتفاق می‌افتند. از آن جمله می‌توان به ثبت تلفات ناشی از فشارهای روانی، سوء‌مصرف مواد‌مخدر و یا بیمارانی اشاره کرد که در بیمارستان بستری‌اند و تشخیص بیماری‌شان به سادگی امکان‌پذیر نیست.

جهان در حال توسعه، در ثبت آمار تولد رو به پیشرفت است؛ بخشی از دقت بالای این بُعد، به اهمیتی برمی‌گردد که خانواده‌ها به ارائه هویت قانونی فرزندان‌شان و نیز دسترسی آنها به مدارس و سایر خدمات می‌دهند. اما هنوز تعداد زیادی از مرگ‌و‌میرهای این کشورها یا اصلاً گزارش نمی‌شوند و یا در ثبت‌شان اهمال‌کاری صورت می‌گیرد. سیستم‌های ثبت‌احوال نشان‌گر ظرفیت دولت‌ها و نهادهای حمایت‌گر این اقشار است. اطلاعاتی که اغلب کُند و پاره‌پاره می‌رسند؛ نقصی که حتی در آمار مرگ‌و‌میر بیمارستان‌ها نیز وجود دارد. مطالعه‌ای که در خارج از داکا، بنگلادش انجام گرفت، نشان داد تنها ۱۷‌درصد مرگ‌و‌میرهای خانواده‌ها به ثبت رسیده است و در زنان نیز تنها مرگ ۵‌درصدشان به طور رسمی ثبت شده.

در بحث کووید‌۱۹، هند از نمونه مواردی است که آمار تلفات را بسیار کم جلوه می‌دهد. شمار کشته‌شدگان دولت بیش از ۴۲۰ هزار نفر است که نشان می‌دهد سرانه مرگ‌و‌میر فاش‌شده توسط دولت، حتی از نقاط مهم ایالات‌متحده یا امریکای لاتین هم کمتر بوده است. در حقیقت، بررسی شیوع‌های سرمی، که تخمین‌زننده شمار عفونت‌هاست و نیز داده‌های ارسالی روزنامه‌نگاران و محققان، ارقام واقعی را چندین‌برابر اعلام می‌کنند. به همین ترتیب، می‌توان به حکایاتی که نقل می‌شود، اشاره کرد و گزارشات مربوط به فوج اجسادی که به رودخانه گنگ ریخته شده‌اند، و نیز کمبود هیزم برای سوزاندن اجساد، و در یک نمونه، کوره‌هایی که انقدر متوالی در خود جسد سوازنده بودند که قطعات فلزی‌شان شروع به ذوب‌شدن کرده بود.

ناباورانه است که در بخشی که خدمات درمانی بسیار ضعیف است، گزارش‌های واصله نیز به همان میزان غیر‌موثق و نادقیق هستند. مراد بانجی، ریاضیدان دانشگاه میدکس لندن، که همه‌گیری در هند را رد‌یابی کرده است، ضمن برجسته‌کردن اختلافات آماری موجود میان ایالت‌ها، نشان داده است که بحث نظارت تا چه حد ضعیف بوده است. بهرامار موکرجی، استاد دانشکده بهداشت عمومی دانشگاه میشیگان، هشدار می‌دهد که نابرابری‌ها به انحراف نتایج، حتی در مورد داده‌های موجود می‌انجامند. بخش اعظم اطلاعات نادرست نیز مربوط به شهرها و بیمارستان‌های خصوصی‌ای می‌شود که قشر متوسط بهشان دسترسی دارند. او تخمین زده است آمار اصلی تلفات کووید‌۱۹، می‌تواند تا ۲.۵ میلیون نفر، یعنی پنج‌برابر آمار اعلام‌شده باشد.  

بنا بر گزارش مرکز توسعه جهانی مستقر در واشنگتن، که داده‌هایش متکی بر نظرسنجی بزرگی بوده است که روی خانوارها انجام شده بود و نیز پایش ثبت‌احوال‌ها و آمار مرگ‌و‌میر در مقیاس بین‌المللی، به طور کلی میزان مازاد مرگ‌و‌میر (که معیار گسترده‌ای از تمام تلفاتی است که بالاتر ازین روند قرار دارند)، چیزی میان ۳.۴ میلیون تا ۴.۹ میلیون نفر است.

دهلی نو، نسبت به زیر سؤال بردن نحوه مدیریت این بیماری‌ها هشدارهایی داده و گفته است گزارش‌ها درباره تعداد بیشتر مرگ‌و‌میر تنها «حدس و گمانه‌زنی» است. مشکل اینجاست که شکاف دانش، آن هم تا این حد وسیع، نه‌تنها درک رسمی از آسیب‌دیدگان را محدود می‌کند _‌ساکنان محلات فقیر‌نشین یا روستاییان، خلاف مردم شهر‌_ بلکه در بحث مدیریت همه‌گیری نیز پیامدهایی مستقیم دارد. اگر اعداد و ارقام واقع‌بینانه‌تر بودند، و عدم قطعیت‌ها پس از اولین موج عفونت‌های هند تأیید می‌شدند، ممکن بود دولت احساس پیروزی کمتری داشته و انقدر از خودش راضی نباشد. آن‌وقت افراد عادی هم احتیاط بیشتری به خرج می‌دادند.

دولت هندوستان در این بحث تنها نیست. در روسیه نیز در آغاز همه‌گیری اختلاف فاحشی میان آمار رسمی و مرگ‌و‌میرهای پنهانی که باید به آمار افزوده می‌شدند وجود داشت. هر چند به مرور این مشکل در روسیه کمتر شد. مکزیک در ماه مارس اعلام کرد که مرگ‌و‌میر واقعی ناشی از کووید بسیار بیشتر از آمار رسمی است. شمار مرگ‌و‌میرهای اضافی که پنهان مانده‌اند، از اواخر سال ۲۰۲۰ به این طرف، چیزی در حدود نیم‌میلیون نفر می‌شود؛ یعنی تقریباً ۵۰ درصد بیشتر از انتظار موجود و همین‌طور دو برابر بیشتر از مرگ‌و‌میرهای اعلام‌شده.

رفع این مشکل در مقیاس جهانی کار ساده‌ای نیست. اما گام‌هایی هست که در مسیر تعدیل این معضل می‌شود برداشت. یکی تمرکز‌کردن بر مرگ‌و‌میر مازاد است. این تمرکز خود باعث می‌شود پیچیدگی‌های تعریف را دور بزنیم. مزیتش هم این است که از رویکردی جامع در دوران فروپاشی اقتصاد استفاده می‌کند. همان‌طور که دیل فیشر، پزشک بیماری‌های عفونی دانشگاه ملی سنگاپور، به من گفت: «حتی اگر روش ثابتی هم برای شمارش تلفات کووید‌۱۹ وجود داشته باشد، باز باید بدانیم نتیجه، رقم چندان واجد ارزشی نیست.»

سپس، تمرکز بر اقتصادهای نوظهور (و حتی بخش‌های کمتر برخوردار کشورهای در حال توسعه) و در نقاطی‌ست که آمار تلفات در آنها بیشتر است. تأثیر این اقدام در دراز‌مدت، حمایت از ظرفیت‌های اداری است و تشویق رهبران جامعه به ثبت به‌هنگام و دقیق آمار، خصوصاً در وقایعی نظیر بیماری‌های همه‌گیر. در کوتاه‌مدت این راه‌کارها باید نظرسنجی‌هایی هدفمند را شامل شوند. و همان‌طور که موکرجی هم اشاره کرده است: این موضوع می‌تواند طیفی وسیع از نقاط داده‌ای را شامل شود، از کارت‌های شناسایی بیومتریک غیر‌فعال (نظیر آنچه در هند وجود دارد) گرفته تا حساب‌های بانکی معلق؛ به علاوه تدقیق مناطقی که به لحاظ پوشش بهداشتی در وضعیت متفاوت و بهتری قرار دارند، اما به لحاظ جمعیتی وضعیت‌شان مشابه است.

زندگی تمام انسان‌ها ارزشمند بوده و از دست رفتن هر یک، شایسته شمارش‌شدن است. این یک استدلال اخلاقی و منطقی است. اما نکته‌ای اقتصادی و اجتماعی نیز این میان وجود دارد. بدون حضور داده‌های دقیق، ما حتی قادر نیستیم نقصان‌های همه‌گیری را تصحیح کنیم، تا چه رسد به اینکه در موارد بعدی بخواهیم سیاست‌های بهتری هم در پیش بگیریم.